Kosmonauta, z
ang.
astronauta oraz tajkonauta lub yuhangyuan (chiń. kosmiczny nawigator (podróżnik)) – osoba odbywająca
loty kosmiczne
lub przygotowania do odbywania takich lotów.
Kryteria uznania lotów za kosmiczne różnią się na świecie. W
USA
astronautami nazywane są osoby, które odbyły lot na wysokości 50
mil
(ok. 79 km), jednakże
Międzynarodowa Federacja Lotnicza
(
FAI
) definiuje loty kosmiczne jako sięgające wysokości 100 km nad ziemią. Do 14 października
2004
, 437 ludzi podróżowało w przestrzeń kosmiczną (443 według definicji amerykańskiej), z co najmniej 32 krajów.
Nazwy kosmonauta, astronauta są
synonimami
pochodzą z
greckiego
kosmos (
Kosmos
) i naútēs (żeglarz), oraz astrum i nauta od ástron (gwiazda) . W
ZSRR
,
Polsce
i państwach sojuszniczych d. ZSRR, których obywatele odbywali loty kosmiczne nazywano kosmonautami (ros. kosmonawt). W
USA
i państwach sojuszniczych USA – astronautami. Są to obecnie dwie najpopularniejsze nazwy używane na świecie. Nazwa astronauta jest spójna z większością terminów związanych z badaniem przestrzeni kosmicznej z przedrostkiem astro, z kolei określenie kosmonauta oddaje cel podroży. Wybór używanej nazwy ma podłoże polityczne.
Po pierwszym chińskim orbitalnym locie załogowym, prasa zachodnia zaczęła wobec chińskich astronautów używać czasem żartobliwego określenia tajkonauta (ang. taikonaut; zbitka chińsko-grecka, od chiń. taikong (太空) – 'przestrzeń kosmiczna', analogicznie do ang. space; dosł. 'największa pustka'), ukutego na internetowej grupie dyskusyjnej w 1998 r. przez Malezyjczyka chińskiej narodowości nazwiskiem Chiew Lee Yih (赵里昱)[1][2][3]. Oficjalne
chińskie
media używają terminu yǔhángyuán(juangjuan) (宇航员) – 'kosmiczny nawigator (podróżnik)[4]'. W kolokwialnym chińskim istnieje jednak podobny zwrot – taikong ren (太空人), czyli 'człowiek kosmosu'.
Chińskie media anglojęzyczne, np. serwis angielski agencji
Xinhua
długo używały terminu "astronaut" (astronauta) na określenie Chińczyków wyruszających w podróże kosmiczne. Od misji
Shenzhou 7
zaczęto jednak używać terminu taikonaut (tajkonauta), podkreślając, że trafił on m.in. do Oxford English Dictionary. Według rządowej chińskiej agencji Xinhua symbolizuje to "rosnące wpływy Chin na świecie"[5].
Pierwszym kosmonautą był Rosjanin
Jurij Gagarin
(lot
12 kwietnia
1961
statkiem kosmicznym
Wostok
). Pierwszym amerykańskim astronautą był
Alan Shepard
(maj
1961
). Pierwszą kobietą w kosmosie była
Walentina Tierieszkowa
(czerwiec
1963
). Pierwszym człowiekiem, który wyszedł w otwartą przestrzeń kosmiczną był
Aleksiej Leonow
(marzec
1965
). Pierwszym człowiekiem na
Księżycu
i zarazem pierwszym człowiekiem na innym
globie
był
Neil Armstrong
(lipiec
1969
). Spośród obywateli innych państw, pierwszym (i jedynym – stan na
30 marca
2008
) polskim kosmonautą jest
Mirosław Hermaszewski
(
5 lipca
1978
);
Polska
była przy tym czwartym państwem po ZSRR, USA i
Czechosłowacji
, którego obywatel odbył lot kosmiczny. Pierwszym chińskim astronautą wystrzelonym w Chinach był
Yang Liwei
(jang li łej) (
15 października
2003
, wcześniej Chińczycy odbywali podróże na statkach innych państw, a pierwszym Azjatą w kosmosie był
Wietnamczyk
Pham Tuân
–
23 lipca
1980
). Pierwszym astronautą spoza organizacji rządowych była nauczycielka
Christa McAuliffe
(poniosła śmierć podczas startu "
Challengera
"
28 stycznia
1986
). Pierwszym kosmicznym turystą (człowiekiem, który zapłacił za lot w Kosmos) był biznesmen
Dennis Tito
(
28 kwietnia
2001
).
Najmłodszym kosmonautą w chwili lotu w kosmos był
Herman Titow
(26 lat), najstarszym –
John Glenn
(77 lat podczas misji STS-95). Najdłużej podczas jednego lotu w kosmosie przebywał Walerij Poljakow (438 dni). Największą liczbę lotów – siedem, odbyli Jerry Ross i
Franklin Chang-Diaz
(stan na 2003). Najdalszy dystans od Ziemi to 401 056 km (podczas misji
Apollo 13
).
Pierwsi kosmonauci wywodzili się głównie spośród wojskowych pilotów
odrzutowców
. Do tej pory (2004), 18 kosmonautów poniosło
śmierć
podczas misji kosmicznych, co najmniej 10 dalszych poniosło śmierć w wypadkach na ziemi związanych z programem kosmicznym.
Międzynarodowe loty kosmiczne
Jedynie agencje rządowe
Rosji
(dawniej
ZSRR
),
USA
i od
2003
Chin
są w stanie samodzielnie wysyłać kosmonautów, pozostałe kraje muszą korzystać z pomocy tych państw. Trwają próby prywatnego pod orbitalnego samolotu kosmicznego
SpaceShipOne
, który w 2004 osiągnął granicę przestrzeni kosmicznej 100 km.
Do końca lat 70 XX w. jedynie USA i ZSRR wysyłały własnych kosmonautów. W
1976
ZSRR rozpoczął program
Interkosmos
z pierwszą grupą 6 kosmonautów z
krajów socjalistycznych
, kolejna rozpoczęła trening w
1978
. Również w
1978
Europejska Agencja Kosmiczna
wybrała 4 astronautów do misji
Spacelab
na pokładzie amerykańskiego promu kosmicznego
Space Shuttle
. Następnie poszczególne kraje rozpoczęły treningi własnych astronautów (Francja –
1980
, nazywani spationautami, RFN –
1982
, Kanada –
1983
, Japonia –
1985
, Włochy –
1988
). Kilku astronautów zagranicznych zostało zabranych w misje amerykańskich wahadłowców Space Shuttle, a następnie również rosyjskich statków
Sojuz
. W
1998
Europejska Agencja Lotów Kosmicznych przejęła europejski trening astronautów, po rozwiązaniu narodowych programów Francji, Niemiec i Włoch.
Przypisy
Zobacz też